Guolásteapmi

Guolásteapmi, bivdu ja eanandoallu leat áiggiid čađa leamašan Davvi-Romssa álbmoga deháleamos ealáhusat. Guolásteaddjiboanda lei iešbirgejeaddji das maid luondu fálai mearas, eanandoalus ja meahcis. Reguleremat ja earit guolástanealáhusas leat dagahan váttisin vuotnaálbmogii birget ja joatkit iežaset árbevirolaš lotnolasealáhusas.

Buori bivdovejolašvuođat dagahedje Davvi-Romssa olbmuid iešbirgejeaddjin. Guolásteami ruovttuguovllus doaimmahedje birra jagi, ja dagahii ahte maiddái nissonolbmot  sáhte searvat. Dađistaga eallin rievddai ja dagahii ahte ruhtaekonomiija vuoruhuvvogođii, ja dievddut vulge Lofuhtii ja Finnmárkui gos ledje mielde áigodatguolástusas.

Dorskebivdu Lofuohtas álggii dakkaviđe maŋŋil jahkemolsuma ja bisttii gitta cuoŋománu álgui. Gitta nuppi máilmmisoađi rádjai lei Lofuohta-bivddu deháleamos dienasgáldun davviguovlluid guolásteddjiide.

Giđđat serve guolásteaddjit dorskebivdui Finnmárkkus. Doppe dáhpáhuvai maiddái gálvolonuheapmi pomoraiguin geat ledje boahtán Ruoššas; pomoragávppašeapmi, mii dagahii vejolažžan oažžut gálvošlájaid nugo sohkkara, gáfiid ja gordnebuktagiid.

Pomoragávppašeapmi luohpan ruošša revolušuvnna dihte jagi (1917) čuozai earenoamáš garrasit mearrasámi guovlluide.

Guhkebuš mátkkiin borjjastedje viđasiessat ja njealjit gárbáiguin, ja maŋŋil ges atnigohte skeittávanccaid. Ivgu olbmot begge leat čeahpes vancaduojárat, ja doddjojedje sihke báskkaid, suhkanvanccaid ja gárbáid.

Guolástusas adnojit reaiddut nugo váđđu, liidna ja fierpmit. Sallitbivddus atne gáddenuohti.

Heahteáigi

Soahtegaskaáiggis ledje ollu kriisat, ja guolástanealáhussii čuozai garrasit go ealáhus vásihii haddenjiedjamiid, váttisvuođat gálvojođuin ja stuorra vealggit. Áigodat lea gohčoduvvon «geafesáigi». Vaikko 30-logus ledje soames positiivva rievdadeamit norgga guolástuspolitihkas, earret eará go Njuoskaguollelága mearriduvvui, mas guoli vuolimus haddi mearriduvvui, de dat unnán bođii ávkin mearrasámi servodagaide. Eiseválddiid doarjja oidii son geain guolásteapmi lei áidna ealáhus, ja unnán beroštedje sis geat boahtálasat birgejedje guolásteamis ja eanandoalus. Mearrasámi guolásteaddjit bázahalle ealáhusa ođasmahttimis, sihke bivdoreaidduid, vanccaid ja bivdovugiid ávkkástallamis.

Mearrasápmelaš vanccain. Ovddabealde goas guollejielli.

Reguleremat ja earit

Reguleremat mat gáržžidedje guolásteami máŋggaid jagiid garra bivdoguorbadeami ja njurjomárrama dihte, čuhce garrasit mearrasámi servodagaide.

Dorskebivddu bisáneapmi jagi 1989:s dagahii heahtedili máŋggaid riddoservodagain, danin go dorski dagahii birgenlági daid servodagain. Jagi 1999:i bivdojagi ásahuvvui fanaseriid vuogádat. Dát mielddisbuvttii ahte guolásteaddjit geain ledje stuorimus fatnasat ožžo nuvttá bivdoeriid, ja guolásteaddjit smávit fatnasiin manahedje fanaseari. Jus galge oažžut bivdoeari, de lei gáibádus ahte jagi ovdal livčče galgan bivdán viissis hivvodaga dorski. Dán eai lean beare gallis mearrasámi gilážiin geat nagodedje, danin go sii lei guolásteapmi lotnolasealáhussan. Nu sii manahedje vuoigatvuođaid eallit ja birget guolástanealáhusas.

Gaskal 1980-1988 de dorskesálaš fatnasiidda mat ledje vuolil 15 mehtera guhkkodagas geahpiduvvui 62% mearrasámi guovlluin.

Sámi organisašuvnnat ja Sámediggi leat ovttas guhká dáistalan vai mearrasámi guovlluid guolásteaddjit galget oažžut ruovttoluotta vuoigatvuođa guolástit mearas, muhto dán rádjai eai leat eiseválddit dorjon sin gáibádusaid.